Το πιάνο της "Ευτέρπης"

του Αριστείδη Γ. Κανατούρη, 26 Οκτωβρίου 2025

Μόλις νωρίτερα σήμερα ζήσαμε μια ιστορική στιγμή για την πολιτισμική παράδοση του Λαυρίου.
Το ιστορικό κτήριο της “Ευτέρπης”, το Μέγαρο Μουσικής της πόλης μας, κτίσμα του 1898-1899, χαρακτηρισμένο από το Υπουργείο Πολιτισμού ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης, ένας χώρος πολιτισμού που για σχεδόν έναν αιώνα υπήρξε στέγη της ομώνυμης Φιλαρμονικής (έτος ίδρυσης 1893) και κέντρο μουσικών και καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, ξακουστό για τους αποκριάτικους χορούς, καμαρώνει πλέον ολόλαμπρο και αριστοτεχνικά αποκατεστημένο μετά από μια μακρά περίοδο εγκατάλειψης και παρακμής.

Ο Δήμος Λαυρεωτικής, όταν το 1992 πωλήθηκε το κτήριο από την Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου σε ιδιώτη, ξεκίνησε μια μακρόχρονη προσπάθεια με όλους τους διατελέσαντες δημάρχους και απέκτησε τελικώς την κυριότητά του το 2018 επί δημαρχίας Κων.Λεβαντή, καταβάλλοντας σημαντική δαπάνη. Στη συνέχεια, έπραξε το οφειλόμενο χρέος του με σεβασμό στην ιστορία και στην αρχιτεκτονική κληρονομιά του Λαυρίου, γι’αυτό και αξίζουν συγχαρητήρια στον Δήμαρχο Δημήτρη Λουκά και στα στελέχη του Δήμου που ανέλαβαν την πρωτοβουλία αποκατάστασης, καθώς και σε όσους και όσες συνέπραξαν σ’αυτήν την προσπάθεια.

Στην κεντρική αίθουσα της “Ευτέρπης” και αριστερά της σκηνής στέκει σιωπηλό ένα πιάνο (Φωτ.1), ανήμπορο να ξετυλίξει τις μελωδίες του από τα «τραύματα»-σημάδια της κακουχίας που ήταν συνέπειες της μακρόχρονης έλλειψης συντήρησης και των αλλεπάλληλων μετακινήσεών του μέχρι την επαναφορά του στην αρχική του στέγη. Και δεν ήταν λίγες οι μετακινήσεις του: από το κτήριο της “Ευτέρπης”, όταν αυτό πωλήθηκε, μετακόμισε στο ημιτελές βιομηχανικό κτήριο που στέγαζε τότε την Δημοτική Φιλαρμονική Λαυρίου στον χώρο που είναι ευρύτερα γνωστός ως ΑΚΕΛ, κατόπιν απ’εκεί στο υπόγειο του παρακείμενου Κλειστού Γυμναστηρίου και, τέλος, στο Παλαιό Μηχανουργείο της Ελληνικής Εταιρείας στο λιμάνι, απ’όπου επέστρεψε στη βάση του μετά από μια επιτυχημένη σωστική συντήρησή του από τους έμπειρους συμπολίτες μας τεχνίτες Αλέκο Ματιά και Χρήστο Τσοπάνη.

Γνώρισα αυτό το πιάνο στα χρόνια της δόξας του, όταν μικρό παιδί και αργότερα ως μαθητής τύχαινε να παρευρεθώ και να συμμετάσχω στους αποκριάτικους παιδικούς χορούς και σε κάποιες μουσικές ή σχολικές εκδηλώσεις στην “Ευτέρπη” και πάντα με εντυπωσίαζε, ενώ με θλίψη το αντίκρυζα όταν, σε ώριμη ηλικία πια, το έβλεπα σε μια γωνιά του “Μηχανουργείου” με ολοφάνερα τα σημάδια της πολύχρονης απαξίωσής του (Φωτ.2). Το πεντάλ του, που είχε επίσης διασωθεί, φυλασσόταν από την Εταιρεία Μελετών Λαυρεωτικής (ΕΜΕΛ) σε άλλον χώρο (Φωτ.3). Όταν λοιπόν πριν από δύο περίπου χρόνια άρχισαν οι εργασίες αποκατάστασης της “Ευτέρπης”, μου κινήθηκε το ενδιαφέρον για μια έρευνα με σκοπό την συλλογή πληροφοριών γι’αυτό το όργανο, τα αποτελέσματα της οποίας παραθέτω.

Τα χαρακτηριστικά του πιάνου: Πρόκειται για ένα μεγάλο πιάνο "με ουρά" (με μήκος 1,80 μ., πλάτος 1,40 μ. και ύψος 0,97 μ.), που κατασκευάστηκε στο Βερολίνο από τον Γερμανικό οίκο πιάνων του Eduard Westermayer, όπως αποτυπώνεται στο καπάκι του πληκτρολογίου ως “Patent Ed. Westermayer, Berlin” (Φωτ.4). Ανασηκώνοντας το μεγάλο καπάκι του πιάνου, ανακαλύπτουμε ακριβώς κάτω από τις χορδές τη σφραγίδα που αναφέρει τον κατασκευαστή και τον σειριακό αριθμό του που είναι ο 3423. Αναγράφεται: “FLÜGEL & PIANINO FABRIK von Ed. Westermayer, Berlin, No. 3423” (Εργοστάσιο Πιάνων με ουρά και Πιάνων του Ed. Westermayer, Βερολίνο, Αριθμ. 3423) (Φωτ.5). (Σημ. FLÜGEL στον ύστερο 19 ο αιώνα σήμαινε το μεγάλο πιάνο με ουρά, ενώ το PIANINO ήταν το μικρότερο “όρθιο” πιάνο). Λίγο παραπέρα, στον σιδερένιο σκελετό (γνωστό ως “άρπα”) και πίσω από τις χορδές βλέπουμε ανάγλυφη την μεταλλική επιγραφή “Ed. Westermayer, Berlin” (Φωτ.6). Τα πλήκτρα του, από τα οποία πολλά λείπουν, είναι τα μεν μαύρα από έβενο, τα δε λευκά ξύλινα επικαλυμμένα με μια λεπτή στρώση από ελεφαντόδοντο. Από τα συνολικά 85 πλήκτρα (35 μαύρα και 50 λευκά) που διαθέτουν τα πιάνα αυτού του κατασκευαστή, στο “δικό” μας έχουν απομείνει μόνο 66 (28 μαύρα και 38 λευκά, σε 17 από τα οποία λείπουν κομμάτια από τις επικαλύψεις ελεφαντόδοντου). (Σημ. Η εμπορία ελεφαντόδοντου έχει απαγορευθεί από το 1980).

Η χρονολόγησή του: Με βάση τα παραπάνω στοιχεία (κατασκευαστής και σειριακός αριθμός), με πληροφορίες για τα έτη κατασκευής των πιάνων αυτού του κατασκευαστή και με απλά μαθηματικά κατέληξα στο ότι το έτος κατασκευής του είναι το 1887 (με μικρή απόκλιση +/- δύο ετών), πράγμα που επιβεβαιώθηκε από πηγές του εξωτερικού, με τις οποίες αντάλλαξα αλληλογραφία. Οι ίδιες πηγές με διαβεβαίωσαν ότι μπορεί η εμπορική αξία του πιάνου να είναι μηδαμινή λόγω της κατάστασής του, όμως η ιστορική και πολιτισμική αξία του είναι ανεκτίμητη λόγω του σχεδίου, της κατασκευής και του εσωτερικού μηχανισμού του.

Κι εδώ γεννώνται δύο ερωτήματα:
1. Αφού το πιάνο είναι κατασκευασμένο το 1887 και το κτήριο της “Ευτέρπης” κτίσθηκε το 1898-1899, πώς το αναγνωρίζουμε ως πιάνο της “Ευτέρπης”; Η απάντηση: Το πιάνο είτε ήρθε νωρίτερα στο Λαύριο και στεγάσθηκε αρχικά σε άλλον χώρο, είτε πιθανότατα αγοράστηκε αργότερα, όταν πλέον η “Ευτέρπη” είχε αποπερατωθεί.

2. Ήταν το πιάνο της “Ευτέρπης” το πρώτο που έφθασε στο Λαύριο; Η απάντηση είναι ΟΧΙ. Το πρώτο πιάνο που ήρθε στο Λαύριο, ήταν εκείνο που έφερε από την Μασσαλία ο γνωστός Γάλλος επιχειρηματίας και ιδρυτής της πρώτης μεταλλουργικής εταιρείας του Λαυρίου Hilarion Roux (1817-1898), όταν σε μία από τις διαμονές του στο Λαύριο (Μάρτιος-Μάιος 1866) μαζί με την οικογένειά του έφερε εκτός από τις απαραίτητες αποσκευές και ένα πιάνο!

Λίγα λόγια για τον κατασκευαστή του πιάνου
Ο Eduard Westermayer (1824-1892), γιός οργανοποιού, ίδρυσε την ομώνυμη εταιρεία κατασκευής πιάνων στο Βερολίνο το 1863, όταν πλέον, μετά από πολύχρονη μαθητεία του στα σημαντικότερα εργοστάσια στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ, είχε αποκτήσει εξειδικευμένη τεχνογνωσία. Στα χρόνια που ακολούθησαν, ο Eduard Westermayer απέκτησε μεγάλη φήμη χάρις και στις εφευρέσεις του μηχανισμών βελτίωσης της απόδοσης του ήχου του πιάνου και κέρδισε πολλά διπλώματα ευρεσιτεχνίας (πατέντες) στη Γερμανία, Βρετανία και στις ΗΠΑ. Αρχικά τα πιάνα του προορίζονταν για εξαγωγή κυρίως στη Νότιο Αμερική, σύντομα όμως επεκτάθηκε στη Γερμανία, Ρωσία, Σκανδιναβία, ΗΠΑ, ακόμη και στη Χαβάη στα τέλη του 19 ου αιώνα.

Μετά τον θάνατό του το 1892, τον διαδέχθηκε στην επιχείρηση ο ανεψιός του Paul Westermayer, ο οποίος διατήρησε την επιχείρηση και συνέχισε την παραγωγή πιάνων μέχρι τον αιφνίδιο θάνατό του το 1937. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1941, η επιχείρηση έκλεισε οριστικά. Όμως στο διάστημα που ο Paul Westermayer την διηύθυνε, του είχε απονεμηθεί ο τίτλος του προμηθευτή της αυλής του αυτοκράτορος της Αυστρο-Ουγγαρίας το 1909 και της αυλής της βασίλισσας της Πρωσίας το 1913.

Κλείνοντας αυτή την σύντομη ιστορική αναδρομή, εύχομαι το πιάνο της “Ευτέρπης” που μας υποδέχεται σιωπηλό, να θυμίζει στους παλαιότερους συμπολίτες μας τις μελωδίες που σκόρπιζε όταν στην κατάμεστη αίθουσα δίνονταν χοροί, συναυλίες ή άλλες μουσικές εκδηλώσεις, ενώ για τους νεώτερους να αποτελεί μια ζωντανή μαρτυρία του πολιτισμικού παρελθόντος της πόλης μας.

ΠΗΓΕΣ
1. Χρονολόγηση του κτηρίου: Το σχέδιο κατασκευής του έχει ημερομηνία 8 Αυγούστου 1898 (Βλ. Γ. Μάνθος «Οι Φιλαρμονικές του Λαυρίου», 1995), ενώ το κτήριο στην αρχική μορφή του – χωρίς την μπροστινή πτέρυγα (foyer) – αποτυπώνεται στο «Τοπογραφικόν Διάγραμμα της πόλεως Λαυρίου» του μηχανικού Δημ. Μαυροδόπουλου με ημερομηνία 30 Ιουνίου 1899, που είναι αναρτημένο στο γραφείο του Δημάρχου.
2. Βιογραφικά του Eduard Westermayer στην αγγλική Wikipedia https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ed._Westermayer&oldid=1192766476 και στον ιστότοπο www.dieter-gocht.de (Ανάκτηση 9/10/2024)
3. Χρονολόγηση κατασκευής του πιάνου: Αλληλογραφία μου με τον Αυστριακό οίκο πιάνων https://feurich.com και με τον ιστότοπο της Westermayer https://westermayer-pianos.com/
4. Για τον Hilarion Roux στο Gérard Chastagnaret Un vertige méditerranéen: Hilarion Roux 1819-1898, marquis d’Escombreras, Madrid, 2023
5. Η ιστορία και κατασκευή πιάνου στο https://odeioopera.edu.gr/h-istoria-kai-kataskeyh-toy-pianoy/ (Ανάκτηση 15/10/2024)

Επισυνάπτεται φωτογραφικό υλικού του αρθρογράφου:

Φωτ. 1: Το πιάνο συντηρημένο στην αποκατεστημένη “Ευτέρπη” (Οκτ. 2025)

Φωτ. 2: Το πιάνο στο «Μηχανουργείο» (Ιούλ. 2024)

Φωτ. 3: Το πεντάλ στην ΕΜΕΛ

Φωτ. 4: Η επιγραφή στο καπάκι των πλήκτρων : Patent Ed. Westermayer, Berlin

Φωτ. 5: Η σφραγίδα FLÜGEL & PIANINO FABRIK von Ed. Westermayer, Berlin, No. 3423
(Εργοστάσιο Πιάνων με ουρά και Πιάνων του Ed. Westermayer, Βερολίνο, Αριθμ. 3423)

Φωτ. 6: Η ανάγλυφη επιγραφή στον σιδερένιο σκελετό : Ed. Westermayer, Berlin